TÜRKEŞLER DEVLETİ

Türkeşler, batı Türklerine tâbi birleşmiş çok sayıda büyük kabileden oluşmuş bir devlet idiler. Batı Tukyu Hanlığının düşmesinden sonra 385 bunlar doğudan Ayar gölünden batıda Seylıun boylarına, kuzeyde Balkaş tan, güneyde Kaşgar civarlarına kadar uzanan alanda bir devlet kurmuşlardır. Devletin kurucusu Uç ele Bagatur Han'dır. Türkeşler, sonra nüfuz ve hâkimiyetlerini batı Türkistan'ın güney kısmına ve ve kuzey Afganistan'a kadar genişletmeyi başarmışlardır. Türkeşler. hükümetlerini kurarken Asya büyük bir inkılap arefesinde bulunuyordu. Bu inkılabın darbeleri, yeni hükümeti dokudan, batıdan ve güneyden sarsacak kadar kuvvetliydi. Doğuda Tukyu Devletini ihya eden Kutluk Han'ın halefi Kapagan Han Türkeşleri de hâkimiyeti altına almak istiyordu. Asya'da yeni bir tarih devri açan Araplar, İran'daki Sasaniyan Devletini yıkmış, Ceyhun boylarına dayanmışlardı. Güney yönünden de Çinlilerle Tibetliler, Türkistan'a hâkim olma yarışındaydılar. Tibetliler, miladî 670 tarihinde Kâşgar taraflarına kadar ilerleyerek Çin İmparatorluğuna karşı kuvvetli bir rakip olmuşlardı. Bagatur Han'ın oğlu ve haleli Suo-Ko Kutluk sülalesinin hâkimiyetini tanımakla beraber dahilî istiklalini koruyabilmiştir. Türkeşlerin en kuvvetli devri Sulu Han zamanıdır (716-738). Sulu, Araplar, Tibetliler ve Çinlilere karşı mevcudiyet ve istiklalini korumak için bazen bunlardan biriyle, bazen diğeriyle ittifak yapmak suretiyle bir denge temin ve bu sayede Aksu havalisini zapt etmiş, Arap istilasına karşı da kuvvetli bir set vücuda getirmiştir. Türkeşler, Suludan sonra Kara Türkeşler ve Sarı Türkeşler diye ikiye bölünmüşlerdir. Karalar ve Sanlar mücadelesi nihayet bunların zayıf lamasını doğurmuş, bu durumdan istifade eden Araplar, kuzey Türk ellerine doğru ilerlemeye başlamışlardır. Nihayet, (miladî 766) Karluk Türkleri Çu vadisine kadar ilerleyerek Türkeşlere ait ülkeleri istila ve kendi hâkimiyetleri altına almışlardır.