KUTLUK DEVLETİ

Sonradan Çinlilerin entrikaları ve aralarına soktukları ahlaksızlık ve fesat neticesinde ve reislerinin hataları yüzünden mahkum duruma düşen Türkler, başka bir millete tâbi olmaya asla tahammül edemiyorlardı. Koca Tukyu Devleti, sonradan gelen iktidarsız, ahlaksız ve ecnebi bir devlet çıkarına hizmeti kabul eden yozlaşmış prensler yüzünden geçici bir esarete düşmüştü. Bu esaret yarım asır kadar sürdü. En nihayet, idatşat isminde bir kahraman çıkarak Çinlilere karşı hürriyet ve bağımsızlık seferi açtı. Hürriyete susamış olan bütün Türk milleti kendisini takip etti. Türkler Çin boyunduruğundan kurtularak bağımsızlıklarına kavuştular. İdatşat Kutluk El-Teres unvanıyla Han seçildi (681). Kutluk, kurtuluş hareketine devam ederek Çin Türkeli'ni ve Batı Türkistan'ı da Çin hâkimiyetinden kurtardı. Bu suretle Muhatı zamanındaki büyük Türk Birliği ihya edildi. 691'de Kutluk vefat etti. Kutluk'tan sonra Kapagan (691- 716) Türk Devletini düzene koydu. Kapagan batıda Türkeşleri, Karlukları da hâkimiyeti altına alarak doğuda Kingan dağlarından batıda Ural ve güneyde İran'a kadar uzanan alanda yaşayan bütün Türkleri şanlı bayrağı altında birleştirdi. İdatşat dahi Mete, Atila, Bumin ve İstemi gibi eski Türk kahramanlarından biridir. Çinlilerle olan bu mücadeleler hakkında, Orhon Kitabeleri oldukça ayrıntılı ve sağlıklı bilgi vermektedir. Orhon abidelerinden biri Kapagan'dan sonra gelen Bilge Han (716-734) tarafından biraderi ve ordu kumandanı Gül-Tekin için dikilmiştir. İkincisi, Bilge Han adına oğlu İyen tarafından inşa olunmuştur. Orhon kitabesi, bize Türklerde vatan ve millet sevgisinin pek yüksek bir numunesini göstermektedir. Bilge Hanın bu kitabede milletine şu tavsiyede bulunuyor: "Ey Türk Milleti, sizden Çinlilerin tatlı vaitlerine, cazip altınlarına kapılarak Ötügeni, bu mukaddes yurdu terk edenler ölüme koşmuşlardır. Ey Türk milleti, Ötügeni terk ederek Çine gidersen öleceksin! Fakat Ötügende oturarak oraya kafileler, kervanlar gönderirsen kazanır ve bahtiyar olursun. Gerçi, Ötügende servet ve ihtişam yoktur. Fakat elemler ve kederler de yoktur. Türk milleti! Ancak yurdunu korumak, muhafaza etmek suretiyledir ki hükümetinin ebediyetini temin etmiş olursun." Bilge Han'dan (734) sonra. Kutluk Devleti de anarşiye düştü. Türk Birliğinin en kuvvetli unsurları olan Dokuz Oğuzlar, Karluklar, Basmiller devlete karşı düşman vaziyeti aldılar. Bilhassa Dokuz Oğuzlar, Kutluk sülalesine karşı birkaç defa isyan ettiler. Bu mücadeleler neticesinde Kutluk Devleti zayıfladı. Nihayet 745'te Dokuz Oğuzlar, Kutluk sülalesini mağlup ederek Ötügen dağlarındaki türk başkentini işgal ettiler. Bu suretle Ötügen havalisinde hâkim zümre oldular.